تنبلی و رنج نکشیدن باعث شده تولیدات معتبر علمی در دنیا نداشته باشیم، نویسندگان مهمی نداریم - مجله کالارنا

طی سال های اخیر در بازار کتاب های علوم انسانی در حوزه های مختلف شاهد غلبه ترجمه بر تالیف هستیم و رصد بازار پرفروش های این حوزه نشان می دهد که باز هم آثار ترجمه ای در صدر پرفروش هاست. به اعتقاد شما اساسا چرا بحث تالیفات در حوزه علوم انسانی کمرنگ تر است؟

درباره تالیفات علوم انسانی دو بحث مطرح است؛ نخست تعداد آثار تالیفی و دیگر کیفیت آن. این دو مشکل جدی بر تالیفات علوم انسانی حاکم است. از سوی دیگر علوم انسانی شامل جامعه شناسی، علم سیاست، روانشناسی و ... محصولات غربی هستند و آثار متفکران، جامعه شناسان، اقتصاد دانان، فیلسوفان غربی و ... است بنابراین می بینیم که اغلب محصولات علوم انسانی تولید غرب است. از سوی دیگر در ایران وقتی خواننده ایرانی به طور مثال به ترجمه آثار جامعه شناسانی مانند وبر، مارکس، دورکیم و ... رجوع می کند می تواند با اعتبار این اندیشه ها بیشتر آشنا گردد اما در حوزه تالیفات در حوزه ای مانند فلسفه کتاب هایی که نوشته شده قوت علمی چندانی ندارد و در آن حوزه ممکن است یک اثر درجه چندم به حساب بیاید.

نویسندگان حوزه علوم انسانی چندان مطرح نیستند و این یکی از دلایل ضعف تالیفات علوم انسانی ضعف نویسندگان و مولفان است. نویسندگان این حوزه طراز اول و مطرح نیستند، چون دغدغه علوم انسانی ندارند و بیشتر کارهای آنها برای پر کردن رزومه کاری و کسب درجه دانشگاهی است. بنابراین صرفا دغدغه شخصی دارند تا اینکه در پی تالیف کتابی در حوزه خود باشند.

افراد در این حوزه بیشتر دغدغه های شخصی تنگ نظرانه در دانشگاه برای درجه دانشگاهی دارند تا دغدغه علمی. ما هنوز درباره بسیاری از متفکران جامعه شناسی مانند وبر، مارکس و ... حتی شارح بزرگی هم در ایران نداریم، البته در حوزه های دیگر علوم انسانی هم مانند روانشناسی، اقتصاد و ... شارح بزرگی نداریم. نکته دیگر بحث بومی کردن علوم انسانی است که باعث شده یکسری دغدغه های شخصی و سیاسی وارد این حوزه گردد و علوم انسانی غربی ذیل علوم انسانی اسلامی یا بومی قرار گیرد و نویسندگانی هم وارد این حوزه شده اند و در حال اسلامی کردن علوم انسانی هستند.

ذیل نکاتی که شما اعلام کردید، چندین مساله مطرح است یکی بحث کارهای جزیره ای و پراکنده کاری ها در علوم انسانی است. شما به درستی اشاره کردید که ما در موضوعات مختلف تالیفات برجسته نداریم و کارهای دست چندم ترجمه باز ارزش مطالعه بیشتری نسبت به تالیفات ما دارد. چرا متفکران و اساتید دانشگاهی عادت به خواندن و نقد کارهای یکدیگر ندارند. در بین متفکران غربی مانند هابرماس می بینیم که یک پروژه فکری دارند و تا سرانجام عمرشان این پروژه را دنبال می کنند. اما در ایران متفکران ما پروژه فکری ندارند و از سوی دیگر کارهای جزیره ای می کنند و مجموع این ها باعث می گردد انباشت علمی در حوزه تالیفات علوم انسانی به وجود نیاید. نظر شما در این باره چیست؟

این موضوع به شکاف علمی بین ما و غرب و عدم ارتباط نویسندگان ایرانی و متفکران غربی بر می گردد ما در عصر نو به طور معین سهمی در اقتصاد دنیای،جامعه شناسی دنیای، فلسفه دنیای، روانشناسی دنیای و ... نداریم و نمی توانیم بگوییم فلان متفکر ایرانی در یکی از حوزه های علوم انسانی صاحب نظریه خاصی است که در دنیا مطرح است. اینکه ما هنوز متفکران و نظریه پردازان مهمی در ایران نداریم تحت تاثیر این قضیه است. بسیاری از اساتید ما اگرچه به مراتب بالای علمی رسیده اند اما مهمترین کارشان تالیف کتب درسی دانشگاهی بوده و یا در نهایت ترجمه هایی سطح پایین از نویسندگان کم اعتبار غربی داشته اند و به جای اینکه به طور مثال آثار کلاسیک متفکران مطرح دنیای را ترجمه کنند آثار سطح پایین را ترجمه کرده اند.

ما نویسندگان و نظریه پردازان مهمی نداریم و به همین دلیل در علم دنیای هم سهمی نداریم. ما ارتباطی با جامعه علمی دنیا نداریم و علت اصلی آن هم این است که دانشگاهیان ما دغدغه معینی برای تالیف یک کار علمی برای حضور در علم دنیای ندارند. کار علمی طاقت فرساست. اساس تفکر رنج کشیدن است و بسیاری اصلا دنبال این رنج کشیدن نیستند. تنبلی و رنج نکشیدن باعث شده تولیدات معتبر علمی در دنیا نداشته باشیم و متاسفانه بسیاری از تولیدات علمی ما حتی در خاورمیانه هم اعتباری ندارد. وقتی به گذشته نگاه می کنیم می بینیم که مثلا ابن خلدون، ابن رشد و ... در دنیای اسلام و عرب مطرح بودند. باید دید چرا این متفکران مطرح شدند؟ پاسخ این است که آثار آنها علمی است. علمی بودن معیار مهمی برای مطرح شدن در دنیا است. یک کار علمی برای اینکه در دنیا مطرح گردد باید ویژگی های علمی داشته باشد، دارای تفکر، روش، تئوری معین و ... باشد. با معیارهای معین علم دنیای همراه باشد.

بخش زیادی از ضعف تالیفات علوم انسانی به غلبه فرمالیسم دانشگاهی ما بر می گردد آیین نامه ارتقا اساتید ما را به زیست کارمندی سوق می دهد. بخشی از این موضوع ممکن است به قول شما به دغدغه های فردی و علمی فرد برگردد اما قاعدتا این ساختار هم تاثیرگذار است و این ساختار بیمار و فشل دانشگاه چه قدر روی تالیفات تاثیرگذاشته است؟

برای نوشتن مقاله بسیاری از اساتید دانشگاهی از وجود دانشجویانشان بهره می برند و تنها راهنمایی هایشان به صورت فرمی است و کمتر دغدغه های علمی جدی در نگارش مقاله ها مطرح است.

در دانشگاه روابط بین استادان گروه های مختلف بسیار مهم است گاهی اساتید ما دوست ندارند همکارانشان رشد کنند و حسادت می کنند. گریز از کارهای علمی جمعی و مشارکت های گروهی به این علت است و هر فردی کار خودش را انجام می دهد و بعد هیچ کدام از این ها کار همدیگر را نمی بینند و نمی خوانند. بنابراین استادان ما نتوانسته اند با هم افزایی داشته باشند. اساس علم گفت وگو، مشارکت و بحث علمی است در دانشگاه ها اساسا بحث علمی درنمی گیرد. هر یک از اساتید کتابی برای خودش می نویسد و دیگران هم از آن خبر ندارند. استادان حاضرند ترجمه های دست چندم هم را بخوانند اما به کارهای تالیفی همکارانشان توجهی نداشته باشند.

یکی از وظایف علم بحث عمومی سازی و ترویج آن در جامعه است. در ایران تالیفات علوم انسانی چه قدر زبان عمومی داشتند و اساسا نویسندگان پیروز بودند که با مخاطب عام ارتباط داشته باشد. نکته دیگر این است که شما معتقد هستید که آیا باید جامعه شناس، اقتصاددان و ... داشته باشیم که برای توده بنویسد؟

برخی با این بحث موافقند و برخی مخالف؛ سقراط بحث های فلسفی را به صورت عام برای مردم مطرح می کنند و برای عامه سخن می گوید. اما از سوی دیگر این بحث مطرح می گردد که آیا می توان متون فلسفی هگل، هابرماس، هابز و هایدگر و غیره را برای عموم مردم توضیح داد؟ برخی از متون را نمی گردد برای عموم مخاطبان توضیح داد. در دوره نو برخی معتقدند این امکان وجود ندارد.

امروزه در ایران می بینیم که در برخی از حوزه ها مانند خنده، شوخی، طنز و ... مباحث علمی و فلسفی برای عموم مطرح شده است . به عبارتی برخی کتاب هایی مانند جامعه شناسی به زبان ساده، جامعه شناسی خودمانی و ... می نویسند و ترجمه می کنند.

همچنین برخی مسائل مهم مانند دموکراسی که در علم سیاست مطرح است را برای عامه مردم می نویسند و ترجمه می کنند. برخی معتقدند ارتباط بین متن دانشگاهی و بدنه جامعه باید وجود داشته باشد چون در نهایت مخاطبان عام هم باید این آثار را بخوانند و صرفا نمی گردد به حلقه محدود دانشگاهی اکتفا کرد. اما از آن سو عده ای این موضوع را نقد می کنند و می گویند این آثار اعتبار علمی ندارد . چگونه ممکن است بحث پیچیده ای مانند حکومت، لویاتان، حوزه عمومی و.... را برای عموم مردم اعلام کرد.

یکی از نقدها به تالیفات علوم انسانی این است که این تالیفات وجه کاربردی ندارد و اگر می بینیم که علوم پایه با صنعت ارتباط دارند و به تجاری سازی منتهی می شوند اما علوم انسانی نتوانسته به کاربردی سازی و یا حتی تجاری سازی برسد. ایا اساسا معتقد هستید که علوم انسانی باید تجاری سازی و بازاری گردد یا اینکه نه علم به ماهو علم اعتبار دارد؟

من از کلمه تجاری استفاده نمی کنم و می گویم که علم در نهایت باید کاربردی باشد. به هر حال هر علمی باید فایده ای برای بشر داشته باشد اگر شما علم سیاست می خوانید باید در نهایت سیاستمدار خوبی شوید یا در سیاست فعالیت کنید. اگر فیلسوف می شوید باید راهکار هاو نظرهای مفیدی برای جامعه داشته باشید. یکی از علل ضعف تالیفات ما این است که علوم در ایران ارتباطی با جامعه ندارند اما در دنیای غرب هر کار علمی برای جامعه باید مورد استفاده باشد به طور مثال اندیشه های مونتسکیو و لاک در طراحی نظام سیاسی ایالات متحده موثر بوده است. اما در جامعه ما چنین چیزی وجود ندارد و ارتباطی بین خواندن علم سیاست و سیاستمدار شدن وجود ندارد. بین اینکه شما یک بانکدار بزرگ باشید و اینکه مدیریت و اقتصاد خوانده باشید ارتباطی وجود ندارد. بنابراین متاسفانه گسست بین نظریه و عمل در علوم ما وجود دارد.

علوم انسانی به علت ذات خودش با مفاهیمی مانند قدرت، ایدئولوژی ارتباط دارد چه قدر درگیری با این مفاهیم روی تالیفات تاثیرگذار است و ممکن است محدودیت هایی برای آن ایجاد کند؟

البته این مشکل ممکن است حتی در علوم پایه و طبیعی هم وجود داشته باشد مثلا در فیزیک بحث ساخت بمب اتم مطرح می گردد. اما در علوم انسانی کارهای مربوط به حکومت و ایدئولوژی مطرح است و گاهی تضادها و تعارضات در این حوزه ممکن است قدرت را به کنترل علم وادارد و در بسیاری از کشورها این موضوع مطرح است چون حکومت قوانین خودش را دارد که گاهی با علم در تضاد است.