نقش و کارکردهای کاریز در تمدن اسلامی، دو متن کهن بر جای مانده از دوره صفوی - مجله کالارنا

درباره کاریز و مسائل مرتبط با آن فقط دو متن کهن بر جای مانده که یکی از آن ها با نام انباط المیاه الخفیه اثر ابوبکر محمد بن الحسن الحاسب الکرجی (سده 4 و 5 ق) به زبان عربی نگاشته شده است. متن دیگر که خوشبختانه به زبان فارسی است و نسخه منحصربه فرد آن در سال های اخیر شناخته شده، همین کتاب دستورالعمل قسامان و مقنیان است. این متن، اندکی پیش از سال 1117ق یعنی در اواخر دوره صفوی از طریق فخرالدین علیشاه حسین قسام جویمی نوشته شده و حاوی اطلاعات فراوان و ارزشمندی درباره کاریز و مسائل فنی و حقوقی آن است.

محققان در بخشی از دیباجه، بر غنی و ارزشمندی اطلاعات فنی مندرج در دستورالعمل قسّامان و مقنّیان تأکید کرده و این اثر را از لحاظ دستیابی به اصطلاحات و تعابیر نادری که تعداد قابل توجهی از آن ها در دیگر آثار یافت نمی شود، نیز حائز اهمیت دانسته اند.

مصححان، پس از دیباجه، در مقدمه ای مفصل و حدودا 90 صفحه ای که بر این اثر نگاشته اند به موضوعات گوناگونی پرداخته اند. معرفی نویسنده، دوره زندگی او، شرحاتی درباره نسبت جویمی و محدوده جغرافیایی جویم، نام اثر، انتحال نویسنده از دیباجه صنایع الکمال، آیین فتوت در کتاب، فصل بندی اثر و اشکالات آن، نسخه اثر، مسائل مربوط به شیوه تصحیح، متون کهن درباره آب و آبکمک و کاریزها، دانش شناسایی و استخراج آب های زیرزمینی، مهندس و آبشناس، و پژوهش های نوین درباره کاریز از جمله آن موضوعات است.

محققان این اثر همچنین در مقدمه جنبه های مختلف پدیده کاریز، از تاریخی، اجتماعی، اداری و حقوقی گرفته تا کارکرد، ساختار و اجرای فنی آن را ذیل عناوین متعدد مورد بحث قرار داده اند. مصصحان طرح این مباحث را برای درک متن اثر لازم و آن را مدخلی بر مطالعه متن دانسته اند.

در ادامه متن دستورالعمل قسّامان و مقنّیان، مشتمل بر خطبه ابتدایی و 12 باب، آمده است. خطبه شامل مقدمه نخست، مقدمه دوم: دستورالعمل امراء تحت الارض و احیآمماتان و مزیدحیاتان که مشهور است به قسّسامان و استادان مقنّی، و شرح ترازو و ملحقات آن، است.

عناوین باب های دوازده گانه نیز عبارتند از: باب اول: در بیان شناختن زمین ها، باب دویم: در بیان دستور قنوات معمور کردن، باب سیم: در بیان برآورد و استیفاء کارها و غیره، باب چهارم: در بیان مباحثات میانۀ ملّاک و متصدّیان، باب پنجم: در بیان دعاوی میانۀ ملّاک و مقنّیان، باب ششم: در بیان دستور کارگری و لازمۀ آن، باب هفتم: در بیان دعاوی میانۀ قسّام و مقنّی بر سر کار بطله و حقّ السّعی قسّام در کارها و معین نایب قسّام، باب هشتم: در بیان مصالح کار که به چه طریق بهتر است، باب نهم: در بیان مسائل کارها و علاج آن، باب دهم: در بیان تخمینای اجرت کارهایی که به دشواری از پیش می رود، باب یازدهم: در بیان لازمۀ قسّام و معین مقنّی به واسطۀ عمارت قنوات و لازمۀ مقنّیان نسبت به اولاد خود، باب دوازدهم: در بیان قیمت املاک دایره و لازمۀ کارفرمایان در کار جمهور و احتراز نمودن قسّامان و مقنّیان از ملّاکان نورس و از کارهای بی بست و مصاف کارگران.

بخش پایانی کتاب نیز حاوی تعلیقات، 9 پیوست، نمایه های واژه ها، اصطلاحات و تعبیرات، اعلام (کسان، جای ها، کتاب)، اوزان، مقادیر، نقود و نسبت ها، و کتابنامه است که بیش از 120 صفحه از این کتاب 376 صفحه ای را به خود اختصاص داده است.

در تعلیقات به مواردی پرداخته شده که عموما جزو دشواری های متن به شمار می آیند با به درک بهتر متن کمک می کنند. این تعلیقه ها شامل مسائل زبانی، مسائل فنی و مواردی از این دست است.

پیوست ها نیز شامل متون و اسنادی است که بیش تر آن ها با مباحث متن ارتباط دارند، یا برای دریافت دقیق تر متن به کار می آیند و یا اسنادی برای مباحث مطرح شده در مقدمه کتاب هستند.