آناتول فرانس، پادشاه نثر - مجله کالارنا

محمد صابری: جامعه ادبی اگر ادبیات قرن نوزدهم میلادی را تماما از آن غول های ادبی روسیه همانند تولستوی، داستایوفسکی، تورگنیف، گوگول و حتی آندره لیاخوف بداند، حق دارد؛ چراکه فکر و زبان دنیا به واسطه قلم های معجزه گر و بی پروای آن دوره روس همه چیز را از سبک و فرم گرفته تا اندیشه و تخیل، تحت تاثیر قرار داد؛ اما این فرمانروایی بی حدومرز و این سیطره عجیب در قرن بیستم، به تدریج زیر سایه ادبیات درخشان و متعهد و دردمند نامداران فرانسه کم رنگ و کم رنگ تر شد؛ قرنی که با ژان کریستف رومن رولان، در جستجوی زمان ازدسترفته مارسل پروست و خدایان تشنه اند آناتول فرانس شکوفا شد و تا موریاک، کامو، سلین و سارتر و دوبووار ادامه یافت و جوایز متعدد نوبل را برای ساکنین خیابان های خسته و زخمی از خشم وخشونت نازی ها -پاریس- به ارمغان آورد.

آنچه پیش روی شماست، نه گزین گویه است و نه جستارنویسی، کشف و شهود است و سیر و سلوک، خون سپید قلم بر خاکستری کاغذ، عرفان اندیشه ای است به دردآمده از دو جنگ دنیای اول و دوم؛ زیستن تجربه هایی است که دوباره زیستن اش ناممکن است؛ سیلان روح انسانی است در سیطره ناهموار که در فراز و فرود گریز از مرکز دنیایی که نه ابتدایش را با لبخند رقم زدند و نه خاتمهش را؛ تاب می خورد؛ زندگی را معنایی دوباره می بخشد؛ آدمی را از حصار تنگ و خودخواه و لج باز عادت های ملال آور و کسالت بار زندگی نجات می دهد و در یک کلمه پله های بهشت و دوزخ را از نو بازسازی و بازسازی می نماید.

آنچه پیش روی شماست برای اهل کتاب قند مکررست و برای نوقلمان، وسعت دهنده دنیا بینی و پردازشگر نگاهی تازه و ترد و نازک و سیال و برای آنان که روزگار مجال کتاب به دست گرفتن را از آنان دریغ نموده، می تواند تکان های شدیدی در حد و وسع زلزله ای باشد که گذشته هایشان را دوباره ورق بزنند و زندگی را از آن سوی دیگرش ببینند.

ژاک آناتول فرانسوا تیبو

ژاک آناتول فرانسوا تیبو از برجستگان ادبیات فرانسه ملقب به پادشاه نثر است که سنگین و سهل و ممتنع نویسی و وفاداری به سبک کلاسیک از خصوصیات شاخص اوست. اولین اثرش در 29 سالگی تحت اسم چکامه های طلایی به چاپ رسید. در سال 1879 ژوسکات و گربه لاغر و در سال 1881 جنایت سیلوستر بونار را چاپ کرد. کتاب دوست من را که گلچینی از خاطرات زیبای کودکی اوست در سال 1885 به زیور طبع آراست. در سال 1889 بالتازار، در سال 1890 تائیس و در 1893 عقاید ژروم کوانار و در 1894 چنگ قرمز را روانه بازار نشر کرد و خاتمه در 1896 وارد آموزشگاه فرانسه شد و به عضویت فرهنگستان فرانسه عایدی.

در کتاب های روی سنگ سپید و جزیره پنگوئن ها و عصیان فرشتگان مضحکه نبرد سیاسی و اجتماعی و بن بست های فناناپذیر اندیشه بشر را منعکس ساخت. کتاب خدایان تشنه اند که در سال 1912 نوشته شده آئینه ای است که فرانس در آن فاجعه انقلاب فرانسه را با رنگ و لعاب خاصی منعکس نموده است.

فرانس در سال 1908 کتاب زندگی ژاندارک را نوشت که یک شاهکار شگفت انگیز تاریخی است. پس از جنگ دنیای اول که ضربه بزرگی به روح حساس او وارد ساخت، او در دام هرج ومرج های فکری روشنفکران عصر گرفتار شد. در نگارش دو کتاب پیر کوچک و زندگی در آغوش گل ها که آخرین آثار او هستند، از خاطرات شیرین کودکی الهام گرفت و از طریق این دو، جایزه نوبل ادبیات سال 1921 را از آن خود کرد.

آناتول فرانس دغدغه مند عدالت است و اجتماع، دردمند پابرهنگان است و ظلم و جفاهای به ناحق رواداشته از جانب فرادستانِ بر آنان، تک تک واژه هایی که بر زبان می آورد، جز ابزاری برای فریاد کشیدن بر سر فرداستان و قوانین جابرانه جاری نیست، حق طلبانه بر مسند پیشاهنگان اعتراض به وضع موجود نشسته و سهم و دین خود را به اجتماع در بن بست نشسته جامعه ای متحیر و سرگردان ادا می نماید.

از عدالت جاری در دادگاه ها وحشت دارد، وحشتی شگرف و حقیقی، وحشتی دردآور ازین که دادگاه ها به کندی عمل می نمایند و بیشتر از آنکه کیفر برسانند در دل مردم وحشت ایجاد می نمایند، بر بانیان و مسندنشینان دستگاه عریض و طویل عدالت بانگ بر می آورد که شماها ترس و وحشت را در دل ها می کارید در حالی که بر این نکته واقف نیستید که این ترس موهوم و نفرت انگیز بیش از آن که آدم ها را به رعایت مرزبندی های عدالت خواهانه مورد نظرتان سوق دهد، باعث ظهور قهرمانانی می گردد که به زودی زود بر شماها خواهند شورید.

در عین این همه حق طلبی عقل و مدعیان عقل مندی زمانه را هم تاب نمی آورد :

من عاشق عقل هستم ولی نه با تعصب ، عقل چراغ هدایتی فرا راه ما می دارد اما وقتی شما از عقل خدایی درست می کنید ، شما را کور می نماید و به ارتکاب خیانت وا می دارد.

فرانس پا را ازین هم فراتر می گذارد و مدعیان اخلاق گرا را به چالش می کشاند و معتقد است که که اخلاق چیزی نیست جز اقدام نومیدانه انسان ها به ضد نظام رحمان که عبارت از جنگ و خون ریزی و کشتارست .

در خدایان تشنه اند از زبان کشیش اعترافی تلخ و گزنده حرفی می زند که خود مایه تاملی دقیق و پند آموز است ، جایی که کشیش می گوید: گناهکاران را لعنت نکنیم ، ما کشیشان نالایق از برکت آن هاست که زندگی می کنیم.

وقتی که صحبت از اعتراف به میان می آید اذعان می نماید که مردم به تبعیت و خشم و حرص و آز خود اعتراف می نمایند اما هرگز به ترس و بی غیرتی خود اذعان نمی نمایند. و این شاید یکی از هزار و یک درد بی درمان جامعه ای است که هنوز و در پس سال ها گذر از جنگ و خشونت و حتی دموکراسی نوین نتوانسته بر این عافیت نشینی و بی تفاوتی و به زعم فرانس بی غیرتی غلبه کند.

او این ترس و بزدلی و تبعیت کورکورانه را نه تنها مربوط به عامه مردم می داند که سخت معتقد است حتی الهیون و فلاسفه هم از این وحشت موهوم مبرا نیستند . اینکه خدا را خالق طبیعت و معمار دنیا می نامند ، او را در نظر ما نا معقول و شرور جلوه گر می سازند ، او را خوب می خوانند زیرا از وحی می ترسند . اما مجبورند اعتراف نمایند که او بی رحمانه کار می نماید و خباثتی را به او نسبت می دهند که حتی در آدمی هم کمیاب است.

قدرت از نگاه او جز تصویر مضحک جانوری نیست که وجود انسان را گاه- ناخواسته -مالامال از دئانت و پستی می نماید، او معتقد است گاهی انسان از قدرت نه انتظار پول دارد و نه انتظار تشخص و احترام ، تنها خواهان خود قدرت است و در نهایت اعمال قدرت را نوعی تسکین و رهایی تلقی می نماید .به عبارتی نگاه او به قدرت نه سیاه و سفید است و نه خاکستری، شاید قدرت طلبان را بهتر از خودشان می شناسد که این گونه وجود شاید-از ابتدا بی غل و غش شان -را مسخ و مسحور فزون طلبی ای بی میزان دیده که جانب عدالت را در تشخیص و تمیز شان نگاه می دارد.

وقتی پای ایثار و فداکاری به میان می آید ، صمیمانه اعتراف می نماید آنچه را که در حق شما می کنم ، نه به عشق شماست؛ چرا که ابدا شما را نمی شناسم ، نه معتقدم که بشریت دارای حقوقی است ، من این کار را به فقط به خاطر تکبرو غروری که همه نیکوکاری ها و فداکاری ها را در بشر پدید می آورد انجام می دهم.

و در خاتمه و علی رغم اعتراضی مدنی و فلسفی به گوشه نشینی و فرار از مسئولیت قاطبه جامعه معتقد است وقتی که هر کس یک زندگی بیشتر ندارد ، نباید در پی تغییر دادن وضع اجتماع برود .