یادداشت، مشارکت راهبردی ایران و چین؛ عرصه جدیدی از تناقض روایت ها - مجله کالارنا

با ما همراه باشید و با تور چین ارزان از شگفت انگیزترین کشور دنیا دیدن کنید بر روی دیوار چین سلفی بگیرید، از قصر ممنوعه دیدن کنید و در خیابان شانگهای پیشرفته ترین آسیا قدم بزنید.

به گزارش خبرنگاران، آنچه که این روزها با عنوان امضای سند برنامه همکاری­های جامع 25 ساله ایران و چین، در کانون مباحثات نخبگانی و عمومی کشور قرار گرفته، بی تردید حاوی پارادوکسی از واقعیت ها و بزرگنمایی هاست که برای درک صحیح ماهیت آن، مخاطب را به ناچار به تاملی جدی وا می دارد. بر این اساس، در یک سوی این پارادوکس، واقعیاتی قرار دارند که اهمیت چشمگیر تحولات اخیر در مناسبات سیاسی تهران و پکن را تصدیق می نمایند؛ اما از سوی دیگر، طیفی از گزاره ها را می توان مشاهده کرد که در تفسیر ماهیت توافق هفت فروردین وزرای خارجه دو کشور، جانب انصاف را رعایت نمی نمایند. یادداشت حاضر، بر آن است تا با تحلیل توامان هر دو سوی این پارادوکس، تفسیری منصفانه از آنچه که رهبران دو کشور، مشارکت جامع راهبردی می خوانند، ارائه دهد.

مشارکت جامع راهبردی

هرچند که سطح مناسبات سیاسی بین ایران و چین، در سفر آقای شی جین پینگ به تهران در بهمن ماه 1394، به مشارکت جامع راهبردی ارتقا یافت، اما درک این نکته چندان هم مشکل نیست که برآورد ها-و بعضاً نگرانی­ها-، درباره ماهیت این مشارکت، عموماً از پس از تشدید یک جانبه گرایی کاخ سفید در دوران ترامپ و متعاقباً خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک و بازگشت تحریم های مالی آغاز شدند. در همین رابطه، دلیل این امر را باید در انتظارات افکار عمومی جستجو کرد. تمرکز بر برنامه جامع اقدام مشترک به عنوان موضوع سیاست خارجی کشور در سال های اخیر سبب شد تا دیگر اقدامات راهبردی کشور در سال های اخیر-خصوصاً در حوزه سیاست خارجی-، همگی به حاشیه بروند. به همین سبب، مشارکت راهبردی با چین در آغاز، به جای آنکه در اذهان عمومی در رابطه ای افقی با برجام قرار گیرد، در رابطه ای عمودی جای گرفت.

اما با افول برجام، بازگشت تحریم ها و متعاقباً خروج عموم کسب وکارهای غربی فعال در ایران از کشور، مشارکت جامع راهبردی با چین، باری دیگر در سپهر سیاست خارجی کشور درخشید، با این تفاوت که این بار، افکار عمومی-بی تردید تحت تاثیر روایت غربی- ، آن را نه به عنوان یک دستاورد دیپلماتیک، بلکه به عنوان اقدامی ضروری برای مواجهه با شرایط حساس کشور در چهار سال گذشته پذیرفت. به همین سبب، مشارکت جامع راهبردی ایران و چین، در نگاه مخاطبان با شتابی زیاد به یک پویایی منحصر به فرد در غرب آسیا مبدل گشت که هدفی جز اتحاد در برابر کشوری ثالث-در ازای بهره برداری یک سویه چین از ظرفیت های مالی ایران-ندارد. اما تنها باید به همین اکتفا کرد که این گزاره اشتباه است.

باید گفت که الگوی مشارکت راهبردی در سیاست خارجی چین، پدیده جدیدی نیست. از پس از آغاز اصلاحات درهای باز در پایانی دهه هفتاد میلادی، پکن همیشه کوشش داشت تا روابط خود را با تمامی کشورها به نحوی متوازن، منطقی و برد-برد گسترش دهد و در عین پرهیزی هوشیارانه از مداخله در منازعات منطقه ای و بین المللی، تا حد ممکن، مراودات مالی خود با دنیا خارج را ارتقا بخشد. با فروپاشی شوروی، پایان جنگ سرد و آغاز فرآیند امنیتی زدایی از اقتصاد دنیای، این مولفه اساسی در راستای ارتقای روابط با دیگر کشورها در چارچوب الگوی مشارکت در سیاست خارجی چین پررنگ تر شد.

مشارکت در نگرش چینی، الگویی از روابط بینادولتی را در بر می گیرد که فارغ از تعهدات امنیتی و نظامی موجود در اتحاد و ائتلاف، روابط را در حوزه های متنوع سیاسی، تجاری و مالی، حول منافع مشترک دو طرف-و با پرهیز رسمی از موازنه سازی علیه دولت ثالث-بنا می سازد. در چارچوب همین نگرش، می توان رفتار چین را در غرب آسیا تبیین کرد. در همان سال 2016، آقای شی، پس از ترک تهران، بلافاصله به ریاض سفر کرد و روابط کشور خود با عربستان سعودی را نیز به سطح مشارکت جامع راهبردی ارتقا بخشید. امروزه پکن همین سطح از روابط را نه تنها با ریاض، ابوظبی و قاهره برقرار ساخته، بلکه توانسته تا به نحو ملموسی، بر طیف گسترده ای از انتظارات و اهداف مشترک مالی و تجاری خود با دول مذکور، جامه عمل بپوشاند.

اما آنچه که تا کنون گفته شد را نباید به معنای بی اهمیت بودن ارتقای مناسبات بین ایران و چین در نظر گرفت. در سوی دیگر این تناقض، امضای سند برنامه همکاری های راهبردی 25 ساله، در حالی صورت پذیرفت که هر دو کشور برای چهار سال، فشار سیاسی و مالی شدیدی را از جانب ایالات متحده متحمل شدند. آمریکا به نحوی توامان، از یک سو، جنگ تجاری را بر چین و از سوی دیگر، سیاست فشار حداکثری را بر ایران تحمیل ساخت. در سال 2017، سند راهبرد امنیت ملی آمریکا، رسماً چین را به عنوان مهم ترین رقیب راهبردی آمریکا نامید که با رفتار خود، امنیت، رفاه و سعادت آمریکایی را به چالش می کشد.

همگرایی ایران و چین در چنین شرایطی-فارغ از آنکه امری طبیعی است-، تا حد زیادی نیز شجاعانه تلقی می­شود؛ و به همین دلیل است که جو بایدن در پاسخ به سوال خبرنگاری، گفت که بیش از یک سال است که نگران چنین مشارکتی از سوی چین و ایران بوده است. همگرایی ایران و چین در شرایط فعلی نظام بین الملل، نمادی از خیزش قدرت های نوظهور است؛ خیزشی که سال ها پیش از سوی نخبگان غربی پیشبینی شده بود. در عین حال، اما پیشبرد سیاست های یک جانبه گرایانه از سوی آمریکا در سال های اخیر نه تنها این خیزش را تسهیل کرد، بلکه وجهه آمریکا را نیز به عنوان رهبر نظم لیبرال بین المللی خدشه دار ساخت.

مارک تواین، نویسنده آمریکایی سال ها پیش چنین گفته بود که آن که فقط به چکش مجهز باشد، همه چیز را میخ خواهد دید. برای چند دهه، آمریکا در دسترس ترین ابزار خود برای مهار ایران را در وضع تحریم های مالی می­دید. حال با گذشت بیش از چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران نه تنها در واکنش به این تحریم­ها، رفتار خود را مطابق با خواست کاخ سفید متحول نکرده، بلکه همچنان مهم ترین چالش آمریکا در غرب آسیا به شمار می آید.

این در حالی است که در تمامی این سال ها، دنیا نیز متحول شده است، قدرت های نوظهور شرقی، سهم قابل توجهی از اقتصاد دنیای را به خود اختصاص داده اند و تعمیق وابستگی متقابل مالی بین کشورها، تا حد زیادی هزینه سیاسی و مالی وضع تحریم را بالا برده است؛ در این رابطه، چه مثالی را می توان عنوان داشت جز آنکه تنها در یک سال، دو قطعنامه پیشنهادی آمریکا علیه ایران در شورای امنیت ملل متحد از سوی رقبای آن کشور وتو می شوند و از سوی متحدین سنتی آن کشور مورد بی اعتنایی قرار می گیرند؟ این موضوع، خود نمودی از تحولاتی بین المللی است که بی شک مشارکت جامع راهبردی ایران و چین را نیز در بر می گیرد.

برنامه همکاری های جامع 25 ساله

اما امضای سند همکاری های 25 ساله نیز از پارادوکسی که در ابتدای یادداشت معرفی گردید مصون نمانده است. امضای این سند را می توان گامی آغازین و مهم در راستای عملیاتی سازی مشارکت جامع راهبردی ایران و چین ارزیابی کرد، اما در عین حال، این سند-البته تا زمان نگارش یادداشت حاضر-چیزی جز یک نقشه راه نیست. این برنامه را می توان به مثابه زمینی گران قیمت تلقی کرد که همچنان منتظر ساخت­ وساز است، و البته در این مورد خاص، هنوز ساخت وسازی آغاز نشده است. ماهیت مشارکت فعلی، بنابر آنچه که آقای وانگ یی به درستی در سفر اخیر خود به تهران اعلام کرد پیشبرد روابط راهبردی و بلندمدت بین دو کشور، فارغ از فراز و فرودهای بین­ المللی است. در این رابطه، وظیفه نخبگان ایران، آغاز مذاکرات بر سر جزئیات لازم برای عملیاتی کردن اهداف و انتظارات مشترک دو کشور است.

وابستگی چشمگیر چین به واردات انرژی از یک سو و بهره مندی ایران از منابع غنی نفت و گاز، شاید اولین جلوه از اقتصادهای مکمل دو کشور به شمار آید، اما بی شک پایان آن نخواهد بود. بهره گیری از ظرفیت ها و تجارب صنعتی چین در راستای توسعه مالی و تنوع بخشی صادرات کشور می تواند در قالب مهم ترین اولویت ها در گفتگوهای آینده ایران و چین در نظر گرفته شود، موضوعی که بی شک با توجه به تجارب گذشته کشور، می تواند در خنثی سازی تحریم های آمریکا نیز مثمر ثمر واقع شود.

در پایان باید گفت که سند برنامه همکاری های جامع 25 ساله ایران و چین، هرچند آغازی پرهیاهو را تجربه کرد، اما می تواند تدریجاً با مدیریت مدبرانه، عمل گرایانه و دوراندیشانه نخبگان کشور، تجربه ای مفید و منحصر به فرد از پیشبرد مناسبات راهبردی با یک قدرت دنیای باشد. تجربه ای که می تواند صندلی ایران را در عرصه بین المللی ارتقا بخشد.

نویسنده: مصطفی پاکدل مجد پژوهشگر گروه سیاست خارجی پژوهشکده تحقیقات راهبردی