تاثیر فعالیت غیرمجاز مراکز استخراج رمزارز بر خاموشی ها - مجله کالارنا

شبکه های برق در تمام جهان براساس اطلاعات عملکردی گذشته و پیش بینی های متعارف، برنامه ریزی و بهره برداری می شوند. در این پیش بینی ها سناریوهای خوش بینانه، واقع بینانه و بدبینانه تنظیم و مدنظر قرار می گیرند. در سال جاری، رشد مصرف برق در ایران، حتی با بدبینانه ترین سناریوهای پیش بینی شده، فاصله زیادی دارد. مصرف برق کشور در ماه های اخیر آنچنان رشد بی سابقه ای داشته که به یک رکورد تبدیل شده است. مقدار و رشد مصرف برق از ابتدای سال جاری تا کنون و مقایسه آن با سالیان گذشته، نشان دهنده حالت خاص و استثنایی سال جاری است.

تداوم این مقدار رشد به معنای پنج برابر بودن آن نسبت به پیش بینی های متعارف است که کمبود عرضه برق در این شرایط را نه فقط در ایران بلکه در هر کشور پیشرفته ای در جهان هم اجتناب ناپذیر خواهد کرد، زیرا رشد مصرف تقریبا 20 درصدی طی یک سال با اصول برنامه ریزی و طراحی شبکه های برق سازگار نبوده و این مقدار مجموعا طی حداقل پنج سال در ایران مورد انتظار است.

افزایش زودهنگام و شدید دمای هوا تا پنج درجه و در مدار قرار گرفتن زودهنگام سیستم های سرمایشی، راه اندازی زودهنگام چاه های کشاورزی به دلیل کاهش بارش ها و رواناب های سطحی و رشد تولید و افزایش مصرف برق صنایع بزرگ در کنار عامل کمتر شناخته شده استفاده فزاینده از ماینرها و تجهیزات استخراج رمزارزها به نام عوامل اصلی رشد مصرف برق در سال 1400 مطرح هستند. با توجه به ضرورت دقیق موضوع افزایش مصرف و شناسایی اثرات هر یک از عوامل برشمرده شده، در این گزارش به مولفه رمزارزهای غیرمجاز پرداخته شده است.

علل مختلف کسری تامین برق

طبق اعلام وزارت نیرو، کسری تامین برق مورد نیاز کشور در تابستان 1400 علل مختلفی دارد که دسته اول، درازمدت ساختاری و عمدتا مربوط به عدم توازن در اقتصاد برق، تغییر رفتار مصرف کننده بخش های مختلف بر اثر قیمت های پایین برق و کاهش سرمایه گذاری در صنعت برق است. دسته دوم، ماهیت میان مدت دارد و براثر تحریم ها و تاثیر آنها بر سرمایه گذاری لازم در ساخت نیروگاه ها حاصل شده است. دسته سوم، کوتاه مدت است و ماهیت بحران زای آنها به شدت تهدیدکننده است. مهم ترین متغیر از این دسته، رشد فعالیت مراکز تولید غیرمجاز رمزارز در کشور است.

این گزارش استدلال می کند که بخش مهمی از بحران فعلی، نتیجه شرایط تولید رمزارزهاست؛ و مهم تر آنکه این عامل صرفا تحت تاثیر دمای هوا (نظیر مصرف سرمایشی) و ساعات روز (نظیر مصرف بخش خانگی و تجاری) نیست و می تواند به عارضه دائم نظام مصرف برق کشور تبدیل شود. این بخش همچنین مانند بخش صنایع بزرگ یا کشاورزی آشکار نبوده و تحت تسلط برنامه ریز و سیاست گذار نیست و نمی توان در مواقع بحرانی فرمان به خروج آن از مدار داد. این خصائص را باید در کنار این واقعیت گذاشت که سود حاصل از تولید رمزارز به اندازه ای زیاد است که هر نوع فعالیت مالی مصرف کننده برق را هم تحت تاثیر قرار داده و موجبات ترجیح اختصاص مصرف برق به تولید رمزارز به سایر مصارف مولد مالی را فراهم ساخته است.

اثر فعالیت غیرمجاز مراکز استخراج رمزارز بر بحران تامین برق

تولید رمزارز همچنین می تواند در مقیاس های خرد تا کلان و با دانش فنی اندک از طریق عمده گروه های جامعه و فعالان سوداگری صورت گیرد. جمیع این خصائص، یعنی وابسته نبودن به زمان در طول سال، ساعت در طول روز و امکان توسعه و توسعه آن در همه بخش های جامعه و حتی در منازل، به علاوه سود سرشار ناشی از تولید آن، رمزارزها را به تهدید راهبردی برای صنعت برق و انرژی ایران تبدیل کرده و پیامدهای سنگینی بر آن مترتب است. این گزارش نشان می دهد که مساله و بحران برق در تابستان 1400 تا چه اندازه از تولید رمزارزها ناشی شده و چرا نظام حکمرانی باید با تمرکز کافی و با حساسیت این مساله را پیگیری و درمان کند.

صنعت برق ایران اگرچه تحت تاثیر متغیرهای ساختاری درازمدت (نظیر اقتصاد نامتوازن این صنعت) و عوامل میان مدت (نظیر کاهش سرمایه گذاری ها) بوده، اما مقادیر افزایش در رشد مصرف برق نشان می دهد که عاملی کوتاه مدت به شدت تعادل تولید و مصرف برق را تحت تاثیر قرار داده است. این گزارش به استناد آمارهای مصرف برق استدلال می کند که این عامل کوتاه مدت و بسیار مشخص کننده تولید غیرمجاز رمزارزها است و می تواند پایداری صنعت برق را به شدت تهدید کند.

تحلیل حضور مولفه تولید رمزارزها در مصرف برق

دستگاه های اندازه گیری نصب شده در مبادی ورودی شرکت های توزیع نیرو امکان ثبت مصرف ساعتی هر شرکت توزیع را فراهم می کند. اندازه مصرف برق در تولید رمزارزها را باید با مقایسه مقدار مصرف برق در سال 1400 با مصارف برق در سال های 1398 و 1399 انجام داد. زیرا میانگین رشد سالیانه مصرف برق تجاری، خانگی و صنعتی مشخص است و هرگونه رشد غیرمتعارف مصرف به عامل مصرف کننده خارج از این مصارف متعارف مربوط می شود.

همچنین مقدار مصارف بخش خانگی و تجاری تابع ساعات شبانه روز است و در ساعات شب بالاخص بین (نیمه شب تا صبحگاه) به شدت کاهش می یابد. به علاوه با کنار گذاشتن مصرف بخش صنعتی (که مصرف آن به صورت برخط و لحظه ای قابل اندازه گیری است) و لحاظ کردن کاهش مصرف بخش خانگی و تجاری در ساعات نیمه شب، می توان مصارف بالا در این ساعات را به عامل مصرف کننده نو نسبت به فرایند درازمدت کشور، یعنی رمزارزها نسبت داد. این مقایسه بین سال های مختلف در روزهایی از سال با دمای متعادل صورت می گیرد تا اثر عامل دما در افزایش مصرف (بالاخص در بخش سرمایشی خانگی) حذف شود و امکان مقایسه مصرف در بازه های زمانی مختلف ایجاد شود.

هوا در اردیبهشت ماه معتدل است و از همین رو مقدار مصرف برق در روزهای منتخب اردیبهشت ماه با شرایط آب و هوایی یکسان (در منطقه ها مختلف کشور روزهای با شرایط نسبتا یکسان در نظر گرفته شده است.) در سه سال 1398، 1399 و 1400 مبنای مقایسه قرار گرفته است. مقایسه بر مبنای مصرف برق در اردیبهشت ماه از Hن جهت که در این ماه برنامه وسیع جمع آوری دستگاه های استخراج غیرمجاز رمزارز و مدیریت بار و سایر اقدامات موثر بر مصرف هم هنوز توسعه نیافته بود، موجه است.

اندازه گیری و مقایسه براساس مصرف کلیه مشترکین به استثنای 427 مشترک بزرگ صنعتی انجام می شود. مولفه مصرفی این مشترکین مقدار قابل توجهی نسبت به کل مصرف داشته (قریب 25 درصد مصرف در اردیبهشت ماه) و امکان پایش مستمر آن فراهم شده است و بنابراین نیازی به مدل سازی برای آن وجود ندارد. علاوه بر آن رشد غیرمتعارف 26 درصدی در مصرف این بخش، می تواند مولد قضاوت نادرست درباره مقدار کلی افزایش مصرف در اردیبهشت 1400 باشد و از همین رو کل مصرف برق این 427 مشترک صنعتی بزرگ از محاسبات و مقایسه ها کنار گذاشته شده است.

بار پایه و مصرف برق در ساعات نیمه شب به کمترین مقدار می رسد زیرا بخش های تجاری، خانگی، عمومی و کشاورزی تا حد زیادی از مدار خارج می شوند و به این ترتیب مقایسه مقدار مصرف برق کشور در اردیبهشت ماه سه سال متوالی در ساعات 2 تا 5 بامداد می تواند سهم یک عامل نو در مصرف برق کشور را نشان دهد. مقایسه کمترین مقدار مصرف در ساعات 2 تا 5 بامداد ایام اردیبهشت ماه سال های 1398، 1399 و 1400 و مشاهده افزایش غیرمتعارف مصرف در این ساعات در سال 1400 نسبت به سال 1399 و مقایسه مقدار رشد مصرف در این بازه زمانی با مقدار رشد مصرف در سال 1399 نسبت به سال 1398 می تواند سهم رمزارزها در مصرف کل برق را روشن کند.

مقایسه داده های اندازه گیری شده

مقایسه روزهای منتخب اردیبهشت ماه با شرایط آب و هوایی یکسان در سه سال متوالی 1398، 1399 و 1400 در ساعات 2 تا 5 بامداد بازه زمانی، نشان می دهد در سال 1399 نسبت به همین زمان در سال 1398 چقدر افزایش مصرف اجرا شده و همچنین افزایش مصرف برق در سال 1400 نسبت به سال 1399 در همین بازه زمانی و ساعات چقدر بوده است.

طبق این آمار، رشد مصرف کل کشور بین سال های 1398 تا 1399 در بازه زمانی منتخب به اندازه هشت درصد بوده اما رشد از سال 1399 به 1400 معادل 16.36 درصد (دوبرابر نرخ رشد سال قبل از آن) بوده است. مصرف برق برخی استان ها در بازه زمانی منتخب در سال 1400 نسبت به سال 1399 چند برابر شده است. استان های متعددی هم افزایش بین 10 تا 20 درصدی مصرف برق در ساعات 2 تا 5 بامداد در اردیبهشت ماه 1400 نسبت به همین زمان در سال 1399 را شاهد بوده اند.

این مقدار رشد مصرف نمی تواند به عاملی درازمدت نسبت داده شود. همچنین نمی تواند ناشی از رشد بخش تجاری یا خانگی باشد، زیرا این دو بخش در آن ساعات از شب به مقدار زیادی از مدار خارج هستند. بخش صنعت هم از این محاسبات بیرون گذاشته شده است. بنابراین، این رشد می تواند متعلق به تولید رمزارزها باشد که بدون وابستگی به ساعات خاص حتی در نیمه شب هم مصرف برق آنها ادامه دارد.

رشد غیرمتعارف شدید در مقدار مصرف برق

داده های مربوط به مصرف برق در بازه زمانی مبنای مقایسه در ساعات 2 تا 5 بامداد روزهای اردیبهشت ماه سال های 1398، 1399 و 1400 نشان می دهد که رشد غیرمتعارف شدیدی در مقدار مصرف برق در این ساعات و روزهای کم بار در بخش های غیرصنعتی بزرگ اجرا شده است. کنار گذاشتن مصارف صنعتی بزرگ از این محاسبات (که رشد غیرمتعارفی نسبت به سال قبل را تجربه کرده اند) موجب می شود تا بتوان افزایش مصرف اجرا شده را به عاملی نو (تولید رمزارز) که مصرف برق شبانه روزی دارد، اختصاص داد.

دستگاه های تولید رمزارز می توانند در تمام ایام سال و همه ساعات شبانه روز فعال باشند و افزایش آنها (با توجه به سود زیاد تولید رمزارز) می تواند مساله تامین برق در همه ایام سال و همه ساعات شبانه روز را با مشکل جدی روبرو کند. همچنین کاهش بارش ها به واسطه فرایند درازمدت تغییر اقلیم و کاهش نزولات جوی کشور و کاهش ظرفیت استفاده از برق تولیدی سدها، می تواند معضل را تشدید کند.

متغیرهای ساختاری موثر بر انگیزه صاحبان سرمایه هم هم راستا با فرایند افزایش تولید رمزارزهاست. قیمت های پایین برق در ایران نسبت به سایر کشورها، قیمت نسبی پایین برق در مقایسه با سایر کالاها و به صرفه بودن استفاده هرچه بیشتر از آن برای تولید ثروت به هر شیوه ای (که مولد افزایش تقاضاست) و شرایط مالی سخت واحدهای تولیدی که به آنها انگیزه می دهد برق خود را به عوض تولید کالا و خدمات به تولید رمزارز اختصاص دهند، ابعاد و اهمیت مساله رمزارزها را وسیع تر و پیچیده تر می کند.

افزایش قیمت بیت کوین در ماه های گذشته

این فرضیه هنگامی بیشتر تقویت می شود که اتفاقات چند ماه اخیر در ایران و جهان با موشکافی مورد تحلیل قرار گیرد. در بهمن ماه سال 1399، خودروسازی مشهور تسلا ابتدا اعلام کرد که از محل بخشی از ذخائر نقدی خود مبلغی به مقدار 1.5 میلیارد دلار در بیت کوین سرمایه گذاری کرده است. تسلا بعد از آن انجام تراکنش های مالی در خرید و فروش محصولات خود را با بیت کوین به رسمیت شناخت. این اقدام یک کمپانی تراز اول جهانی، چنان اعتباری به بیت کوین و سایر رمزارزها بخشید که به سرعت آنها را به تیتر اول اخبار جهانی تبدیل کرد و اقبال عمومی به خرید و به تبع آن تولید رمزارزها را به شدت افزایش داد، به گونه ای که قیمت رمزارزها و در صدر آنها بیت کوین فرایندی به شدت صعودی گرفت و در عرض کمتر از چندماه، قیمت بیت کوین با 200 درصد رشد روبرو شده و سه برابر شد.

در ایران هم این مساله مورد توجه تعداد قابل توجهی از مردم کشورمان قرار گرفت، خصوصا که کمی قبل از شروع فرایند صعودی قیمت رمزارزها، شاخص بورس در ایران دچار ریزش کم سابقه ای شده بود و نقدینگی سرگردان خارج شده از بازار سرمایه در پی مکان مناسبی برای سود آوری بود و مطابق برآوردهای غیررسمی، میلیون ها ایرانی (طبق برآورد اتاق بازرگانی) بخشی از سرمایه خود را در رمزارزها سرمایه گذاری کردند و تعداد قابل توجهی از این افراد به جای خرید مستقیم رمزارزها به خرید دستگاه های استخراج رمزارزها روی آورده که با توجه به قیمت یارانه ای برق در ایران بسیار به صرفه تر از خرید رمزارزها است. رشد ناگهانی قیمت دستگاه های استخراج رمزارزها و نایاب شدن آنها در بازار ایران در زمستان سال گذشته موید این ادعاست.

همچنین اعمال ممنوعیت استخراج رمزارزها در چین (که بیش از 50 درصد ظرفیت استخراج بیت کوین را میزبانی می کند) از تابستان سال جاری و الزام دستگاه های استخراج رمزارزها به خروج از این کشور، ایران را به دلیل وجود برق یارانه ای با قیمت های ناچیز در مقایسه با قیمت های جهانی، در معرض تهدید کم سابقه ورود دستگاه های استخراج رمزارزها از مبادی غیررسمی قرار داده است که در صورت عدم حساسیت کلیه دستگاه های مسئول در کشور به یک تهدید جدی اجتماعی، سیاسی و مالی تبدیل خواهد شد.

جذابیت مصرف برق برای تولید رمزارز به جای تولید کالا و خدمت

یک فرضیه قابل توجه و دارای اهمیت سیاسی، اجتماعی و امنیتی هم این است که جذابیت مصرف برق برای تولید رمزارز سبب می شود برق به عوض تولید کالا و خدمات صرف تولید رمزارز شده و علاوه بر فشار به صنعت برق و ایجاد بحران خاموشی، مسبب کاهش تولید سایر کالاها و خدمات ضروری هم باشد. تحقق این فرضیه، ثبات سیاسی و اجتماعی را به شکل مضاعفی تحت تاثیر قرار می دهد.

سالانه حدود یک میلیون مشترک نو به مشترکین برق کشور اضافه می شود و مقدار مصرف دستگاه های تولید رمزارز در کشور هم حداقل معادل همین یک میلیون مشترک برآورد می شود و بنابر برآوردها به تولیدی معادل 2014 مگاوات قدرت واقعی یا 2975 مگاوات ظرفیت نامی نیاز دارد. این مقدار مصرف معادل مصرف برق همه مصارف سه استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل است.

مقدار ماز طریق خاموشی در روزهای محدود ماه های گرم سال جاری، نزدیک به 2000 مگاوات بوده که معادل مصرف برق برآوردی دستگاه های استخراج رمزارز است. چنانچه در سال جاری دستگاه های تولید رمزارز به نام مهمان ناخوانده مصرف برق حضور نداشتند، باوجود کمبود منابع آبی و با اقداماتی که با اجرای برنامه های پاسخگویی بار صورت گرفت (مطابق روش های معمول در جهان)، خاموشی عمومی متوجه مشترکین برق نمی شد. این استمرار مصرف شدید برق به ویژه در فصل زمستان که به طور طبیعی امکان تولید برقابی کاهش می یابد و همچنین تعدادی از واحدهای نیروگاه حرارتی برای تعمیرات سالیانه از مدار خارج می شوند، اثر منفی بزرگ تری در تامین برق کشور خواهد داشت.

بنابراین مساله رمزارزها را باید فراتر از افزوده شدن یک مصرف کننده به دیگر مصرف کنندگان برق در نظر گرفت و باید اثرات همه جانبه آن بر به هم خوردن توازن تولید و مصرف برق و اثر جانبی آن بر انگیزه های کشنگران مالی و در نهایت اثر آن بر تولید سایر کالاها و خدمات را لحاظ کرد و در سطح مساله ای که می تواند به تهدیدی فزاینده برای ثبات صنعت برق و ثبات اجتماعی و سیاسی تبدیل شود با آن روبرو شد.،ایسنا